Literatura a film. Adaptacje i ekranizacje dzieł literatury.

Literatura wobec innych sztuk. Literatura a film. Adaptacje i ekranizacje filmowe.

Co oznacza nazwa „adaptacja”? Nazwa „adaptacja” w dosłownym znaczeniu jest synonimem słowa „dostosowanie”, „przystosowanie”. Można mówić o adaptacji do nowego środowiska. Wówczas nazwa „adaptacja” oznacza przystosowanie. Nazwa „adaptacja filmowa” oznacza przeróbkę samodzielnego utworu literackiego na scenariusz filmowy, a następnie na film. Może to być przeróbka noweli, powieści, poematu, utworu scenicznego, opowiadania itp., a więc utworów różnych gatunków literackich i odmian. Przeróbka taka jest w każdym wypadku twórcza, a nie mechaniczna. Autor scenariusza filmu, a więc literackiej podstawy dzieła filmowego, nie tylko decyduje, które postacie, wątki i motywy opisane w pierwowzorze literackim znajdą się w scenariuszu, lecz również przekazuje własną interpretacje tego dzieła.

W niektórych przypadkach scenariusz filmu, który jest adaptacją utworu literackiego, może się różnić znacznie od swego literackiego pierwowzoru, a nawet zmieniać jego wymowę moralną czy filozoficzną.

Adaptacja jest więc z reguły twórcza, ukazuje w filmie przede wszystkim interpretację utworu literackiego scenarzysty i reżysera, a zwłaszcza ich własny sposób widzenia świata i problemów, które mogą się różnić znacznie od poglądów pisarza.

„Ekranizacja” oznacza natomiast zamierzone, absolutnie wierne pod względem treści i formy przeniesienie na ekran filmowy widowiska scenicznego, a więc dramatu, opery, operetki, baletu oraz innych form teatralnych. Jako przykład ekranizacji można chociażby wymienić ekranizację „Otella” Szekspira reżyserii Laurenca Oliviera, dokonaną w teatrze Old Vic w Londynie, w którym to przedstawieniu Laurence Olivier wystąpił również w roli tytułowej. Można tu również wymienić szereg zarejestrowanych na taśmie filmowej przedstawień w moskiewskim Teatrze Małym, lak na przykład dramaty Lwa Tołstoja, Maksyma Gorkiego czy rosyjskich klasyków. Kamery filmowe rejestrują wówczas całe przedstawienie, co stanowi następnie dokument określonej koncepcji reżyserskiej, scenograficznej, stylu gry poszczególnych aktorów itp.

Nazw „adaptacja” i „ekranizacja” nie należy więc używać wymiennie, gdyż mają odmienne znaczenie. Mieszają je niestety dość często krytycy filmowi, co może dezorientować czytelników.

Z adaptacją filmową dzieła literackiego mamy do czynienia wówczas tylko, gdy zostaną spełnione następujące warunki:

1. Pierwowzór literacki zostanie twórczo przekształcony w samodzielną postać widowiska filmowego, a język literacki w specyficzne dla sztuki filmowej środki wyrazu. Przekształcenie to dokonuje się dzięki opracowaniu scenariusza filmowego, który stanowi podstawę realizacji filmu.
2. Twórcy filmu muszą zachować określoną wierność wobec utworu literackiego, taką aby powstałe w wyniku adaptacji dzieło filmowe, mimo daleko nieraz sięgających zmian związanych z odrębnością techniki filmowej, nie rozmijało się w zasadniczych swych cechach charakterystycznych z adaptowanym utworem.

Nie znaczy to, rzecz jasna, że twórcy filmowi muszą w każdym wypadku przenosić na ekran cały utwór literacki. Czasem może to być tylko fragment utworu, jego określona część czy nawet jeden wybrany wątek, wtedy jednak mamy do czynienia z adaptacją fragmentu lub tylko inspiracją tematyczną.

Pierwszym zabiegiem związanym z adaptacją dzieła literackiego jest ułożenie scenariusza. Nad scenariuszem pracuje zwykle scenarzysta i reżyser filmu. Uzgadniają oni wspólnie, które wątki, postacie, sceny i sytuacje opisane w powieści powinny znaleźć się w filmie, a z których należy zrezygnować.

Scenariusz filmowy, aczkolwiek jest literacką podstawą dzieła filmowego, stanowi równocześnie swoisty przekład literackich środków wyrazu artystycznego na filmowe, to znaczy na język obrazów, dialogu, muzyki, efektów naturalnych i specjalnych. Pisanie scenariusza jest więc ważnym etapem wstępnym tworzenia filmu.

Teraz już wiemy kiedy mamy do czynienia z adaptacją filmową a kiedy z ekranizacją dzieła literackiego.

Trylogia Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana

Jedną z najwybitniejszych adaptacji dzieła literackiego jest niewątpliwie Trylogia Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana. Przeniesienie powieści Sienkiewicza na ekran kina było zawodowym marzeniem reżysera. Pierwszym filmem był nakręcony w roku 1968 „Pan Wołodyjowski”. W 1966 roku kinematografia polska podjęła decyzję uczczenia roku Henryka Sienkiewicza przez realizację tego filmu w wersji barwnej, szerokoekranowej. Scenariusz opracowali wspólnie Jerzy Lutowski i Jerzy Hoffman.

Film przejął trójdzielną kompozycję powieści. Widoczne są trzy kręgi fabularne: perypetie miłosne w dworku Ketlinga, akcja na Dzikich Polach w stanicy chreptiowskiej oraz oblężenie Kamieńca przez Turków. Jerzy Hoffman, reżyserując film szerokoekranowy, musiał zacieśnić akcję do dwóch i pół godzin, co wymusiło rezygnację z pogłębienia tła społecznego na rzecz prymatu przygód w stylu „płaszcza i szpady”.

„Potop” z 1975 roku to druga część Trylogii, której realizacja trwała blisko pięć lat. Największym wyzwaniem była adaptacja obszernego materiału literackiego. Kluczem do skrótów było skupienie akcji wokół postaci Andrzeja Kmicica (Daniel Olbrychski). Wiele wątków i postaci, jak Ketling czy Anusia Borzobohata, zostało pominiętych, a rola Zagłoby znacznie ograniczona, aby utrzymać dynamikę narracji filmowej.

Ostatnim krokiem było „Ogniem i mieczem” z 1999 roku. Hoffman, świadomy zmian w percepcji widza i języku kina, postawił na uniwersalną opowieść o ludzkich namiętnościach – miłości, nienawiści i żądzy władzy. Film, choć brutalny, jest też liryczny, a jego tempo i narracja są nowocześniejsze niż w poprzednich częściach. Reżyser dodał historyczny epilog, podkreślający tragiczne konsekwencje bratobójczej wojny dla Rzeczypospolitej i Siczy Zaporoskiej.

Inne wybitne polskie adaptacje

„Quo vadis” (2000), reż. Jerzy Kawalerowicz Adaptacja powieści Sienkiewicza, za którą autor otrzymał Nobla. Film skupia się na historii miłości Winicjusza i Ligii, która dojrzewa pośród prześladowań chrześcijan w Rzymie za czasów Nerona. Mimo pewnych uproszczeń, film zachwyca scenografią, kostiumami i sprawną narracją. Kontrast między dekadenckim, pogańskim Rzymem a ascetycznym światem chrześcijan jest jednym z głównych motywów wizualnych.

„Pan Tadeusz” (1999), reż. Andrzej Wajda Wajda, adaptując poemat Mickiewicza, uczynił główną postacią Jacka Soplicę (księdza Robaka), przygotowującego powstanie na Litwie. Film, choć siłą rzeczy skraca poetycki pierwowzór, doskonale oddaje klimat epoki romantyzmu, piękno litewskich krajobrazów i ducha Mickiewiczowskiej poezji. Wspaniała obsada i muzyka Wojciecha Kilara dopełniają dzieła.

„Wesele” (1972), reż. Andrzej Wajda Filmowa wersja dramatu Stanisława Wyspiańskiego to wielki teatr na ekranie. Wajda zachował wierszowaną formę, co nadało filmowi unikalny rytm. Dzięki dynamicznej pracy kamery, która porusza się wśród weselnych gości, widz czuje się uczestnikiem wydarzeń. Kreacje aktorskie, m.in. Daniela Olbrychskiego, Wojciecha Pszoniaka i Franciszka Pieczki, przeszły do historii polskiego kina.

Adaptacje literatury światowej

„Romeo i Julia” (1996), reż. Baz Luhrmann Australijski reżyser przeniósł dramat Szekspira we współczesne realia, zachowując oryginalny, poetycki język. Rodziny Montekich i Kapuletich to rywalizujące klany biznesowe w fikcyjnej Weronie (Verona Beach). Film jest dynamiczny, wizualnie porywający i pełen pasji, a kreacje Leonardo DiCaprio i Claire Danes tchnęły nowe życie w klasyczną historię.

„Imię róży” (1986), reż. Jean-Jacques Annaud Ekranizacja postmodernistycznej powieści Umberto Eco. Film jest kryminałem osadzonym w realiach XIV-wiecznego opactwa, gdzie franciszkanin Wilhelm z Baskerville (Sean Connery) rozwiązuje zagadkę tajemniczych morderstw. Obraz z sukcesem oddaje mroczną atmosferę średniowiecza, lęki i fanatyzm tamtych czasów.

„Niebezpieczne związki” (1988), reż. Stephen Frears Adaptacja XVIII-wiecznej powieści epistolarnej Choderlosa de Laclos. To opowieść o moralnym rozkładzie arystokracji tuż przed rewolucją francuską. Film śledzi cyniczną grę i intrygi markizy de Merteuil (Glenn Close) i wicehrabiego de Valmont (John Malkovich). Obraz zdobył Oscary m.in. za scenariusz adaptowany i kostiumy.

„Blaszany bębenek” (1979), reż. Volker Schlöndorff Ekranizacja powieści Güntera Grassa, która przyniosła niemieckiemu kinu Oscara. To historia Oskara Matzeratha, chłopca, który w wieku trzech lat postanawia przestać rosnąć. Jego perspektywa staje się metaforą postaw społecznych w Gdańsku w okresie dojścia do władzy nazistów i II wojny światowej.

„Kabaret” (1972), reż. Bob Fosse Inspirowany powieścią „Pożegnanie z Berlinem” Christophera Isherwooda i broadwayowskim musicalem, film jest jednym z najważniejszych dzieł w historii kina. Opowiada historię miłości Sally Bowles (Liza Minnelli) i Brytyjczyka Briana Robertsa (Michael York) w Berlinie lat 30., w cieniu rodzącego się faszyzmu. Film zdobył osiem Oscarów.

Podsumowanie: Film a literatura – dwa różne języki

Język literatury operuje słowem, które pozwala czytelnikowi tworzyć świat w wyobraźni. Film posługuje się obrazem, dźwiękiem, muzyką i dialogiem, oferując gotową interpretację rzeczywistości. Adaptacja filmowa to proces twórczego przekładu z jednego języka na drugi.

Literatura ma przewagę w pobudzaniu wyobraźni, podczas gdy film jest dziełem zbiorowym, wymagającym ogromnych środków i współpracy wielu artystów. Choć kino często czerpie z literatury, operuje własnym, specyficznym językiem. Te dwie sztuki nie tyle rywalizują ze sobą, ile się uzupełniają, wzajemnie korzystając ze swoich doświadczeń, z pożytkiem dla widzów i czytelników.